Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » #BlogCPPHN: Bezpaństwowość a wojna w Ukrainie

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) oszacował, że w 2021 r. w Ukrainie żyło ponad 35 000 bezpaństwowców lub osób o nieokreślonym obywatelstwie. Dodatkowo, według Banku Światowego, prawie 1 milion osób powyżej 15 roku życia zamieszkałych w tym kraju, nie posiada żadnego dokumentu tożsamości. W kontekście trwającej wojny sytuacja bezpaństwowców jest wyjątkowo trudna, ponieważ ich niedookreślony status i brak możliwości udowodnienia związków z Ukrainą może utrudniać im wyjazd do innych krajów i uzyskanie tam pomocy.

W prawie międzynarodowym, bezpaństwowcy są zdefiniowani jako osoby nieuznane za obywateli przez żadne państwo i, które w związku z tym często nie podlegają państwowej ochronie. Bezpaństwowcy mogą wywodzić się z prześladowanych mniejszości, które od zawsze zamieszkiwały dane tereny, lub stanowić osoby, które utraciły obywatelstwo w wyniku dyskryminacji, wojen czy geopolitycznych zmian, stając się niekiedy także uchodźcami. Status bezpaństwowców uniemożliwia im równy dostęp do instytucji publicznych, usług czy praw, a często spotykają się oni także ze społeczną niechęcią i represjami. Co ważne, brak posiadania dokumentu tożsamości nie jest równoznaczny z bezpaństwowością, jednak zwiększa to ryzyko stania się bezpaństwowcem.

Większość bezpaństwowców z Ukrainy stanowi ludność romska – największa grupa bezpaństwowców w Europie. Około 10-20% z szacowanych 400 000 Romów mieszkających w Ukrainie jest dotknięta tym problemem. Ponadto, 55% dzieci urodzonych od 2014 r. w Doniecku i Ługańsku oraz 88% dzieci urodzonych na Krymie, nie posiada ukraińskich aktów urodzenia ani dokumentów osobistych, co naraża je na ryzyko bezpaństwowości. Dodatkowo, Ukrainę zamieszkuje wiele osób, ubiegających się o azyl, które już przed opuszczeniem kraju pochodzenia były bezpaństwowcami, np. Palestyńczycy, Kurdowie czy ludność Bidoon z Kuwejtu.

W odpowiedzi na rosyjską agresję w lutym 2022 r., polskie władze uruchomiły możliwość bezwizowego przekraczania granicy dla uchodźców z Ukrainy, zaznaczając, że również osoby bez ważnych dokumentów tożsamości będą miały możliwość wjazdu do Polski. Pomimo tego, z polsko-ukraińskich przejść granicznych napływały doniesienia o nierównym traktowaniu osób o nieokreślonym obywatelstwie. Funkcjonariusze ukraińskiej, jak i polskiej straży granicznej mieli przeprowadzać długie procesy kontroli tożsamości, niekiedy zatrzymując osoby bez dokumentów w ośrodkach detencyjnych.

Zgodnie z polskim prawem, bezpaństwowcy z Ukrainy, uciekający przed konfliktem, mieli uzyskać 15-dniowe pozwolenie na pobyt w Polsce, wraz z możliwością zaaplikowania o ochronę międzynarodową lub pozwolenie na pobyt czasowy. Ponadto, Dyrektywa UE w sprawie Ochrony Tymczasowej (eng. TPD - Temporary Protection Directive) przyznaje natychmiastową ochronę w państwach członkowskich obywatelom Ukrainy oraz osobom, które korzystały z ochrony międzynarodowej w Ukrainie przed 24 lutego 2022 r. Bezpaństwowcy, którzy mogą udowodnić, że posiadali zezwolenie na pobyt stały w Ukrainie mają również prawo do uzyskania takiej ochrony. Osoby, którym przyznano ochronę tymczasową na mocy unijnej dyrektywy, są uprawnione do otrzymania zezwolenia na pobyt (początkowo na okres jednego roku, z możliwością przedłużenia do trzech lat, chyba że możliwy jest bezpieczny powrót do Ukrainy), dostępu do rynku pracy, zakwaterowania, opieki społecznej, opieki medycznej oraz dostępu do edukacji dla dzieci.

Niemniej jednak, państwa członkowskie UE nie są obecnie zobowiązane do objęcia ochroną tymczasową wszystkich bezpaństwowców i osób zagrożonych bezpaństwowością. Alternatywą są dla nich procedury azylowe, wniosek o ochronę humanitarną lub status bezpaństwowca (o ile w danym kraju jest dostępny). Procedury te są złożone, długotrwałe i nie dają ludziom natychmiastowej szansy na rozpoczęcie odbudowy swojego życia. W odpowiedzi, Europejska Sieć na Rzecz Bezpaństwowców (European Network on Statelessness) wezwała przywódców UE do zwrócenia większej uwagi na problem bezpaństwowców z Ukrainy, proponując, między innymi, ujednolicenie przepisów azylowych oraz rozszerzenie ochrony tymczasowej na wszystkich bezpaństwowców uciekających z Ukrainy.

Zuzanna Samson

Źródła:

European Network on Statelessness, “Statelessness and the Ukraine crisis response”, https://www.statelessness.eu/statelessness-ukraine-crisis.
European Network on Statelessness, “Poland: Information for stateless people and those at risk of statelessness fleeing Ukraine”, 06/04/2022, https://www.statelessness.eu/sites/default/files/2022-05/ENS_Country_briefing-Poland.pdf.
European Network on Statelessness, “BRIEFING: Stateless people and people at risk of statelessness forcibly displaced from Ukraine”, 10/03/2022, https://www.statelessness.eu/sites/default/files/2022-03/ENS%20Briefing%20-%20Stateless%20people%20displaced%20from%20Ukraine%20-%20March%202022_1.pdf.
European Network on Statelessness, “Open letter to EU Commissioner for Home Affairs calling for action to ensure access to temporary protection for stateless people fleeing the war in Ukraine”, 28/04/2022, https://www.statelessness.eu/updates/news/open-letter-eu-commissioner-home-affairs-calling-action-ensure-access-temporary?mc_cid=dad3c8fad1&mc_eid=UNIQID.
European Network on Statelessness, “BRIEFING: Update on access to protection for stateless refugees from Ukraine”, 28/04/2022, https://www.statelessness.eu/sites/default/files/2022-04/ENS_briefing-Statelessness_Temporary_Protection_Directive-Apr_2022.pdf.