Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » Stanowisko CPPHN w sprawie Rozporządzenia wprowadzającego czasowy zakaz przebywania przy granicy

19 czerwca 2024 r.

STANOWISKO CENTRUM POMOCY PRAWNEJ IM. HALINY NIEĆ

w przedmiocie Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 czerwca 2024 r. w sprawie wprowadzenia czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi

29 maja 2024 r. premier Donald Tusk zapowiedział przywrócenie dwustumetrowego pasa tak zwanej „strefy buforowej’ na granicy polsko-białoruskiej, celem obrony granicy państwowej przed osobami próbującymi przekroczyć tę granicę. Wraz z Szefem Ministerstwa Obrony Narodowej, Władysławem Kosiniakiem-Kamyszem, przedstawiciele rządu zadeklarowali konieczność wzmożonej mobilizacji jednostek służb mundurowych, powołując się na zagrożenie bezpieczeństwa państwa ze strony zorganizowanych grup migrantów, mających dopuszczać się agresywnych ataków na Strażników Granicznych w omawianym obszarze. Dnia 31 maja 2024 r. komisja prawnicza Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji przedstawiła projekt Rozporządzenia w sprawie wprowadzenia czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi, mający obowiązywać przez okres dziewięćdziesięciu dni od dnia wejścia w życie rozporządzenia. Początkowo rozporządzenie miało wejść w życie dnia 4 czerwca 2024 r., jednak wskutek reakcji społeczeństwa obywatelskiego, odroczono jego wydanie ze względu na potrzebę odbycia konsultacji z przedstawicielami organizacji społecznych. Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć jako podmiot uczestniczący w konsultacjach społecznych na zaproszenie Ministra Macieja Duszczyka dnia 10 czerwca 2024 r., przedstawiło niniejsze stanowisko dotyczące znaczenia zaproponowanego projektu dla stanu praw człowieka w Polsce. Należy zauważyć, że odbyły się jedynie konsultacje w przedmiocie zakresu terytorialnego i czasowego obowiązywania zakazu przebywania na określonym obszarze przy granicy polsko-białoruskiej. Jako organizacja pozarządowa pragniemy na wstępie podkreślić, iż, aby dana regulacja była faktycznie skonsultowana ze stroną społeczną, zwłaszcza pod kątem eksperckim, konsultacje w tym przedmiocie powinny odbywać się z odpowiednim wyprzedzeniem, a z pewnością przed podjęciem decyzji co do istoty danej regulacji.

W nawiązaniu do powyższego Rozporządzenia, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, świadczące od ponad dwudziestu lat nieodpłatną pomoc prawną dla osób ubiegających się o przyznanie ochrony międzynarodowej w Polsce, przedkłada poniższe uwagi. Jako organizacja społeczna, której statutowym celem jest dążenie do realizacji jak najwyższego standardu ochrony praw człowieka i podstawowych wolności, zwracamy się do rządu polskiego oraz wszystkich zaangażowanych podmiotów o działanie na rzecz zmniejszenia zaostrzającej się polaryzacji politycznej oraz o zachowanie wysokiego poziomu merytorycznego w kwestii tak istotnej i wrażliwej z punktu widzenia fundamentalnych praw i wartości dla demokratycznego państwa prawa. Nie należy bowiem lekceważyć pokrzywdzenia żadnej osoby, której zdrowie i życie w wyniku działań lub zaniechań podmiotów obecnych w obszarze przy granicy polsko-białoruskiej jest zagrożone lub zostało naruszone. Dotyczy to zarówno funkcjonariuszy Straży Granicznej i innych służb mundurowych, jak i osób migrujących, które wraz z rodzinami doświadczają w tym obszarze bezprawnych push-back’ów od sierpnia 2021 roku.

Odnosząc się do rozporządzenia wprowadzającego zakaz przebywania na obszarze przygranicznym, należy w pierwszej kolejności zauważyć, że – jak podkreśla Sędzia Sądu Najwyższego prof. Włodzimierz Wróbel – w uzasadnieniu tej regulacji brakuje uzasadnienia, w jaki sposób wprowadzenie omawianego zakazu przebywania miałoby zagwarantować bezpieczeństwo polskich funkcjonariuszy oraz zapobiec nielegalnym przekroczeniom granicy. Jednocześnie, ta tak zwana strefa buforowa jest de facto przywróceniem stanu nadzwyczajnego na tym obszarze wprowadzonego dnia 2 września 2021 r. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. Wprowadzony zakaz przebywania w obszarze przygranicznym w drodze rozporządzenia – a więc aktu wydanego przez władzę wykonawczą – swoją podstawę prawną znajduje w, znowelizowanym 17 listopada 2021 roku, art. 12a ustawy z 12 października 1990 r. o granicy państwowej. Motywy wprowadzenia powyższych regulacji oraz ich skutek materialno-prawny są w istocie tożsame, a mianowicie oznaczają wyłączenie dostępu do znacznego terytorium państwa polskiego, mające umożliwić funkcjonariuszom Straży Granicznej, Policji oraz żołnierzom Wojska Polskiego stosowanie dostępnych im środków do niewpuszczania na, lub wydalania z tego terytorium osób migrujących.

Co znamienne, pomoc humanitarna oraz monitoring przestrzegania prawa w tym obszarze, zwłaszcza w sytuacji osób poszukujących w Polsce ochrony międzynarodowej również podlegają znacznemu ograniczeniu oraz częściowo zupełnemu wyłączeniu. Tymczasem, pragniemy podkreślić, że gwarantowanie możliwości złożenia i rozpatrzenia wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium RP to bezwzględny wymóg obowiązującego prawa polskiego oraz wiążących Polskę umów międzynarodowych. Każda osoba, która w celu ratowania swojego życia i fundamentalnych wolności i praw, poszukuje ochrony międzynarodowej w Polsce, ma do tego prawo, a państwo polskie jest zobowiązane do:

- sprawiedliwego procesu wszczęcia i rozpatrzenia każdej indywidualnej sprawy;

- ochrony przed wydaleniem zgodnie z zasadą non-refoulement, przy czym zakazane jest zwłaszcza dopuszczanie się zbiorowych wydaleń w rozumieniu Artykułu 4 Protokołu Nr 4 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r.;

- respektowania zakazu tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania.

W związku z powyższym, podzielamy spójne stanowisko - wyrażane konsekwentnie od 2021 r. w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych, wystąpieniach Rzecznika Praw Obywatelskich, rekomendacjach: Komisarz Praw Człowieka Rady Europy, specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. Praw Człowieka, Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców, oraz przez ekspertów nauki prawa i inne organizacje społeczne – zgodnie z którym wprowadzane regulacje ograniczające i zakazujące wstępu do strefy przygranicznej w opisany sposób rażąco narusza konstytucyjny i demokratyczny porządek prawny oraz międzynarodowe standardy dotyczące praw człowieka i podstawowych wolności. Wprowadzony 12 czerwca 2024 r. zakaz przebywania w określonym obszarze przy granicy polsko-białoruskiej oznacza ograniczenie konstytucyjnych praw i wolności osób znajdujących się lub chcących znaleźć się w tym obszarze – taka sytuacja prawna może być wprowadzona jedynie w drodze ustawy, na ściśle ograniczony przepisem art. 31 Konstytucji RP czas, oraz jedynie w zakresie niezbędnym i proporcjonalnym do występującego zagrożenia. Wszystkie powyższe elementy, tj.: fakt braku innych, mniej ingerujących w prawa i wolności środków prawnych, konieczność trwania omawianego środka aż przez 90 dni (w dodatku po raz kolejny przy granicy polsko-białoruskiej) oraz proporcjonalność całkowitego lub prawie całkowitego zakazu przebywania – powinny być wyczerpująco uzasadnione prawnie i faktycznie, w sposób rzetelny i sumienny, stroniący od powszechnie powielanych stereotypów lub narracji upolitycznionych.

Apelujemy o bezpośrednie i jednoznaczne odniesienie się przez polskie władze do kwestii ustanowienia wyłączeń zakazu wjazdu do strefy buforowej w stosunku do podmiotów świadczących niezbędną pomoc humanitarną, upoważnionych przedstawicieli mediów oraz organizacji świadczących pomoc prawną dla osób, które tego potrzebują. W przeciwnym razie strefa pozostanie odcięta od transparentnego monitoringu przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności zarówno w stosunku do osób poszukujących w Polsce ochrony międzynarodowej, jak i osób zamieszkałych w strefie. Obowiązująca regulacja art. 12b ust. 2 ustawy o ochronie granicy państwowej uzależnia tak wrażliwą i kluczową kwestię od każdorazowej i arbitralnej decyzji Komendanta Placówki lub Oddziału Straży Granicznej, co należy ocenić jako dalece niewystarczające z punktu widzenia teorii i praktyki praw człowieka.

Wzywamy przy tym polskie władze do zagwarantowania minimalnego planu nadzorowania w obszarze przygranicznym praw i wolności osób znajdujących się na tym terenie lub próbujących przekroczyć granicę. W szczególności podkreślamy potrzebę zapewnienia działania oddziałów poszukiwawczych przygotowanych do świadczenia pierwszej pomocy osobom w złym stanie zdrowia, zidentyfikowanych na terenie strefy. Jednocześnie fakt odbywania poszukiwań oraz interwencji powinien być należycie udokumentowany, w sposób pozwalający na rzeczywistą kontrolę incydentów naruszania lub przekraczania uprawnień przez służby oraz przypadków pushback’ów.

Niniejszy projekt rozporządzenia w ocenie Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, stanowi przypomnienie o konieczności natychmiastowej reakcji nowego rządu na, niezgodne z polskim i międzynarodowym porządkiem prawnym, zmiany prawne wprowadzone przez poprzednią władzę. Zatem konsekwentnie, wraz z innymi organizacjami społecznymi oraz ekspertami nauki prawa, wzywamy rząd do przywrócenia demokratycznego standardu praw człowieka w Polsce poprzez:

- uchylenie Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 czerwca 2024 r. w sprawie wprowadzenia czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi.

- uchylenie art. 303b w zw. z art. 303 ust. 1 punkt 9a Ustawy o cudzoziemcach;

- uchylenie art. 12a Ustawy o granicy państwowej;

- ograniczanie praw i wolności konstytucyjnych jednostki jedynie w zgodzie z wymogami prawnymi wprowadzania stanów nadzwyczajnych przewidzianymi w art. 31 Konstytucji RP;

- wprowadzenie wyłączeń zakazu przebywania w strefie przygranicznej wobec określonych kategorii osób, w samym akcie regulującym ten zakaz, tak aby umożliwić rzeczywisty i efektywny dostęp do monitorowania przestrzegania prawa w obrębie strefy przez odpowiednie podmioty, w szczególności: świadczące pomoc humanitarną, prawną oraz dokumentującą wydarzenia mające miejsce w strefie.

- poszanowanie międzynarodowych standardów praw człowieka, w tym zwłaszcza Konwencji Genewskiej z 1951 r. o statusie uchodźców i zawartej w niej zasady non-refoulement;

- wykonywanie wyroków trybunałów międzynarodowych, w tym zwłaszcza respektowanie instytucji środków tymczasowych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka;

- stosowanie przymusu bezpośredniego jedynie na podstawie i w granicach prawa, z dochowaniem wymogów legalności, proporcjonalności i niezbędności stosowanych środków, zwłaszcza wobec osób nieuzbrojonych oraz osób z grup szczególnie wrażliwych;

- opracowanie i wdrożenie w trybie pilnym systemu nadzoru i zapobiegania przypadkom nadużyć i przekraczania uprawnień przez funkcjonariuszy na terenie strefy, obejmujące zaprzestanie pushback’ów.

Pojęcie strefa buforowa odnosi się do obszaru wytyczonego celem utworzenia neutralności i przestrzeni ochrony, zwłaszcza między terytoriami objętymi konfliktem zbrojnym. Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć apeluje, aby polskie władze dołożyły wszelkich starań do spełnienia swojej prawnej roli gwaranta bezpieczeństwa i poszanowania prawa wobec wszystkich osób znajdujących się w strefie przy granicy polsko-białoruskiej. Przypomnieć należy, że bezpieczne państwo to takie, którego władza i służby przestrzegają obowiązującego prawa, zwłaszcza odnoszącego się do fundamentalnych praw i wolności jednostki. Z tej perspektywy kluczowe pozostaje zachowanie równowagi między zapobieżeniem destabilizacji regionu przygranicznego, a legalnością i humanitarnością działań służb na tym terenie.

Prezes Zarządu

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć

Katarzyna Przybysławska