Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć » Stanowisko CPPHN w sprawie zapowiedzi zawieszania prawa do azylu na terytorium RP

Stanowisko Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć

wobec zapowiedzi zawieszenia prawa do azylu na terytorium RP

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć wyraża zaniepokojenie zapowiedzią Premiera Tuska z 12 października 2024 r. o „czasowym, terytorialnym zawieszeniu prawa do azylu”.
Polska ma prawo do ochrony granic, ale działania te muszą być zgodne z międzynarodowym i unijnym prawem oraz nie mogą naruszać praw człowieka.
Prawo do azylu jest podstawowym prawem człowieka, chronionym przez prawo międzynarodowe, unijne oraz krajowe.
Zawieszenie prawa do azylu narusza zasadę non-refoulement, a także szereg przepisów powszechnie obowiązującego prawa w Polsce.

Jako organizacja pożytku publicznego od 22 lat zapewniająca bezpłatną pomoc prawną przybywającym do Polski uchodźcom, z ogromnym zaniepokojeniem przyjęliśmy słowa Premiera Tuska z dnia 12 października 2024 r. zapowiadające “czasowe, terytorialne zawieszenie prawa do azylu” jako element nowej polskiej strategii migracyjnej.

Dokument zawierający strategię, którego szczegółowej treści nadal nie znamy, został zatytułowany “Odzyskać kontrolę, zapewnić bezpieczeństwo” i będzie wytyczał kierunki nie tylko przyszłej polityki naszego państwa w zakresie migracji, ale i kształtował przepisy prawa krajowego. Jego zapisy mają zatem fundamentalne znaczenie - tak dla bezpieczeństwa państwa jak i dla ochrony praw człowieka i powinny być wynikiem szczegółowej i wnikliwej analizy prawnej oraz konsultacji eksperckich i społecznych. Z tych względów pragniemy odnieść się do zasygnalizowanego przez Premiera kierunku przyszłej polityki migracyjnej naszego państwa.

Nie ulega wątpliwości, że Polska posiada suwerenne prawo do ochrony swoich granic jak i kontrolowania wjazdu i pobytu cudzoziemców na swoje terytorium. Sprawowanie kontroli i ochrona bezpieczeństwa nie może jednak odbywać się w sposób niezgody z wiążącymi Polskę normami prawa międzynarodowego i unijnego, a w szczególności podważać podstawowych gwarancji praw człowieka, które stanowią fundament demokratycznego państwa prawa.

Jako organizacja, której celem jest niesienie pomocy osobom ubiegającym się o ochronę międzynarodową w Polsce i stojąca na straży idei humanitaryzmu, podkreślamy, że prawo do azylu to jedno z podstawowych praw człowieka. Jest ono chronione zarówno w ramach prawa międzynarodowego, prawa unijnego jak i prawa krajowego. Podstawową gwarancją na której opiera się prawo jednostki do poszukiwania azylu jest zasada non-refoulement, określana również jako zasada niezawracania, zapisana w art. 33 Konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r. i powtarzana przez szereg innych konwencji, a która obecnie korzysta również z przymiotów powszechnie obowiązującego prawa zwyczajowego.

Co szczególnie istotne w omawianym kontekście, zasada non-refoulement nakłada na państwa strony nie tylko obowiązek powstrzymywania się od zawracania, wydalania, jak i ekstradytowania cudzoziemca, w przypadku gdy narażałoby to go na ryzyko utraty życia, tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, ale i określa konieczność zapewnienia przez państwo dostępu do terytorium i procedury uchodźczej realizowanej na zasadach rzetelnego postępowania. Należy podkreślić, że ochrona wynikająca z zasady non-refoulement obejmuje cudzoziemców poszukujących azylu, niezależnie od sposobu ich wjazdu na terytorium państwa, a także niezależnie od politycznego kontekstu państwa, z terytorium którego takie osoby przyjeżdżają.

W tym wymiarze, idea “czasowego i terytorialnego zawieszenie prawa do azylu”, niezależnie od szczegółowych uregulowań w tym zakresie, godzi w samo sedno gwarancji non-refoulement i podważa sens tej normy ochronnej w sposób, który jest nie do pogodzenia z jego znaczeniem prawnym. W obecnym stanie prawnym, nie ma zatem możliwości, aby zrealizować słowa Premiera, nie łamiąc jednocześnie przepisów prawa krajowego, w tym Konstytucji, prawa unijnego, wiążących Polskę traktatów jak i międzynarodowego prawa zwyczajowego.

W tym miejscu pragniemy przytoczyć wybór wiążących Polskę fundamentalnych norm prawnych, które zostałyby naruszone w sytuacji zapowiadanego zawieszenia prawa do azylu:

art. 33 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców (Konwencja Genewska) w zakresie, w którym stanowi, że żadne umawiające się państwo nie wydali ani nie zawróci uchodźcy na terytorium, gdzie jego życie lub wolność byłaby zagrożona ze względu na te same przyczyny, które stanowią podstawę przyznania mu statusu uchodźcy.
art. 14 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w zakresie, w którym stanowi, że każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania.
art. 6 i 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w zakresie, w którym potwierdza podstawowe zasady ochrony praw uchodźców, zwłaszcza w zakresie zakazu zawracania, nieludzkiego traktowania oraz prawa do życia.
art. 3 Konwencji o zakazie tortur w zakresie, w którym zakazuje wydawania osoby do innego kraju, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy, by sądzić, że osoba ta byłaby narażona na tortury.
art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) w zakresie, w którym zakazuje deportacji osoby do kraju, w którym istnieje realne ryzyko, że będzie ona poddana takim praktykom.
art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) w zakresie, w którym zakazuje deportacji osoby do kraju, gdzie istnieje realne zagrożenie dla jej życia (np. z powodu konfliktu zbrojnego, prześladowań czy innych poważnych naruszeń praw człowieka).
art. 4 Protokołu nr 4 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w zakresie, w którym zakazuje zbiorowego wydalania cudzoziemców, co ma istotne znaczenie w kontekście masowych deportacji uchodźców i migrantów.
art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) w zakresie, w którym chroni prawo do życia prywatnego i rodzinnego.
art. 18 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w zakresie, w którym gwarantuje prawo do azylu z poszanowaniem zasad Konwencji Genewskiej i Protokołu Nowojorskiego.
art. 19 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w zakresie, w którym potwierdza zakaz zawracania oraz ochronę przed deportacją do kraju, gdzie osoba mogłaby być narażona na poważne ryzyko.
art. 56 w związku z art. 32 Konstytucji RP w zakresie, w którym stanowi, że ograniczenie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw nie mogą naruszać istoty wolności i praw, czym właśnie poskutkowałoby “zawieszenie prawa do azylu”^{^[1]}.
art. 9 Konstytucji RP w zakresie, w którym stanowi, że Rzeczpospolita Polska zobowiązana jest do przestrzegania wiążącego ją prawa międzynarodowego.

Jak jednoznacznie wynika z powyżej opisanych przepisów prawa polskiego i międzynarodowego, od kilkudziesięciu lat funkcjonujemy w określonym porządku prawnym opartym o podstawowe wartości takie jak godność ludzka, prawo do życia i bezpieczeństwa od tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania lub karania. Należy podkreślić, że są to prawa uniwersalne, powszechne, niezależne od miejsca urodzenia ani posiadanego obywatelstwa lub jego braku, a także posiadanych dokumentów tożsamości lub pobytowych.

Jeśli wskutek wojny lub innego poważnego kryzysu, prawa te są poważnie naruszane, prawo przewiduje możliwość uzyskania ochrony w innym państwie, w tym w Polsce, która posiada długą i godną naśladowania historię przyjmowania uchodźców.

Z perspektywy prawa azylowego, nie można mówić o respektowaniu praw człowieka osób poszukujących ochrony międzynarodowej bez indywidualnego rozpatrywania sytuacji każdej osoby oraz bez utrzymania zakazu wydalania do miejsca, gdzie danej osobie grozi niebezpieczeństwo. Stanowiąca kamień węgielny skutecznej ochrony zasada non-refoulement gwarantuje ponadto możliwość złożenia wniosku o ochronę międzynarodową i rozpatrzenia go w ramach indywidualnej, rzetelnej procedury, niezależnie również od sposobu wjazdu cudzoziemca na terytorium kraju.

Przedstawiona przez Premiera koncepcja stanowić będzie derogację prawa do azylu, co jest nie do pogodzenia z obowiązującymi przepisami prawa. Zarówno polskie, jak i europejskie prawo przewiduje szereg gwarancji proceduralnych, aby w stosunku do osoby, lub osób, dopuszczających się nadużyć tego prawa, odmówić przyznania ochrony, co skutkuje zobowiązaniem takiego cudzoziemca do powrotu i deportacją. W żadnym wypadku niedopuszczalne jest jednak „wyłączenie” - czasowe, miejscowe lub wobec określonych grup osób - uprawnienia do złożenia i sprawiedliwego rozpatrzenia wniosku o ochronę międzynarodową.

Prawa podstawowe, czyli prawa i wolności przysługujące każdemu człowiekowi, nie podlegają negocjacjom ani politycznym kompromisom. Są nienaruszalne i muszą być przestrzegane, ponieważ stanowią fundament nowoczesnych europejskich zasad demokracji. Jest to szczególnie ważne w dzisiejszych czasach, pełnych niepewności, w których wojny i konflikty wybuchają na całym świecie. Nic nie zwalnia nas z obowiązku zachowania człowieczeństwa oraz przestrzegania prawa. Jesteśmy przekonani, że mądrą politykę bezpieczeństwa można pogodzić z przestrzeganiem gwarancji praw człowieka, dlatego mamy nadzieję, że rząd zrewiduje swoje założenia strategii migracyjnej i rozpocznie szerokie konsultacje eksperckie i społeczne dla wypracowania jak najskuteczniejszych rozwiązań w tym zakresie.

^{^[1]} O naruszeniach przepisów prawnych, zwłaszcza poprzez de facto przedłużanie miejscowego stanu wyjątkowego w drodze naruszeń Konstytucji, przy rażącym ograniczaniu praw osób poszukujących ochrony, pisaliśmy w stanowisku w sprawie wprowadzenia przez rząd tak zwanej strefy buforowej w strefie przy granicy polsko-białoruskiej: https://www.pomocprawna.org/stanowisko-cpphn--w-sprawie-rozporzadzenia-wprowadzajacego-czasowy-zakaz-przebywania-przy-granicy